Çankırı evleri üzerine 1953 yılında yapılan bir araştırma…

Çankırı şehrine birçok defalar yaptığım seyahatler sırasında görmek ve üzerlerinde çalışmak fırsatını bulduğum eski evlerini bilim ve sanat dünyasına tanıtmağı gaye edinmiştim. Bu maksatla hazırladığım plân ve detay resimleriyle bu değerli evlere ait fotoğraflar da bu yazılarıma ekleyerek sunuyorum. Şimdiye kadar tanıdığım Ankara, Trabzon, Çorum şehirleri eski evlerine ilâveten bu defa da Çankırı şehrinin eski evlerini tetkik konumuz içine alarak Anadolumuzun büyük şehirlerinde özel mesken tiplerine bir bakış yapmış oluyorum. Çankırı şehri eski evleri, birçok Orta Anadolu kasabaları gibi eski özelliklerini muhafaza eden karakterdedirler.
Çankırı şehrinde yeni tipte yapıların tarihi 30 seneden daha ileri gidemez. Bunun için şehirde mesken tiplerini, Türk yapıcılık sanatının tabi olduğu inkişaf seyrine uygun olarak sıralanmış görmek mümkündür. Çankırı şehrinde eski ev olarak en geç örnekleri 250 seneden daha ileri götürülemezler. Ve bizim üzerinde tetkik yapmak fırsatını bulduğumuz en eski tarihli bina Esat Karataş'a ait olan evdir. Bu evin yapısının mimari karakterine göre 17. yüzyıl binalarından biridir. Diğer eski evlerin birçokları 18. ve 19. Yüzyılların yapılarıdır. Mamafih eskinin imarî karakter ve özellikleri taşıyan ve 20. asrın başlarında yapılmış evler de bu şehirde bulunmaktadır.

Çankırı şehri tarihî iskân alanı, bugün Hisar denilen tepenin güney ve batı yamaçlarında yer aldığından bu sahanın müsait düzlüklerinde ticaret ve sanayi ile alâkalı yapılar kurulmuş, meyilli ve kısmen gayri müsait yerlere de meskenler yerleştirilmiştir. Şehrin tarihî inkişafı sırasında iskân alanları genişlenmeyip aynı arazi içinde sıklaştırma yapmak suretiyle bir iskân esası kabul edildiğinden zamanla şehir meskenlerindeki rahat birleşme esasına uygun mimarisi terkedilmiş bunun yerini, usul ve üslupların dışında bir takım yapılar almıştır. Çankırı şehrinin bulunduğu arazi jeolojik bakımdan sık sık depremlere maruz olmasından mesken yapma bakımından öteden beri geniş ölçüde yarı ahşap yapılara ehemmiyet verilmiştir. Bu usulde yapıcılık günümüze kadar gelmiş ve ancak geniş ölçüde kârgir yapılar Cumhuriyet çağından sonra görülmeğe başlamıştır. Çankırı şehrinin eski ev tiplerini bugün boş bir durumda olan hisarın içinde de görmek mümkündü. Fakat tarih boyunca şehrin kazandığı emniyet ve asayiş bakımından yeni kurulan meskenler ekseriyetle müsait yerlere ve bilhassa şehrin güney cihetinden geçen çay sahili boyundaki bahçeler içine yerleştirilmişlerdir. Şehrin eski iskân alanı klâsik tip yapılara muayyen bir istikamet vermek mecburiyetini ortaya çıkarmıştır. Bunun için birçok eski evlerin esas cepheleri güneye rastlamaktadır. Kuzey yüzleri kapalıdır. Esas cepheler, önlerindeki geniş avlu ve tabiî olarak geniş manzaradan faydalanırlar. Açık sofalı ev tipleri diyebileceğimiz meskenler meydana çıkmıştır. Çankırı şehrinde zamanla nüfusun artması ve iskân alanının genişletilmemesi dolayısıyla meskenlerde bir sıklaşma mecburiyeti duyulmuş ve bu yüzden sokak ve geçitlere taşan ev tipleri ve kapalı sokak etrafına toplanmış bölmeli yapılar da meydana çıkmıştır.


ÇANKIRI ŞEHRİNİN ESKİ EVLERİNDE YAPI ÖZELLİKLERİ: Plân çeşitleri; en eski yapı tiplerinde binalar genel olarak iki katlıdır. Bodrum katları diyebileceğimiz kısımlar yoktur. Zemin kat mahiyetinde olan alt katları bahçe seviyesinden 50-60 santim yükseklikte önleri geniş tarasalı ve müteaddit bölmelidir. Alt katlardaki bu bölmeler daha çok, günlük hizmet yerleriyle ahır teşkilâtını temin edecek bir plân vücuda getirilmiştir. Alt katlarda kışlık ikamet odaları da bulunur. Taraşa mahiyetinde olan geniş sofaların ön kısımları parmaklıklı ve üst kat sofasını taşıyan ahşap direklerdir. Üst kata ekseriyetle serbest ahşap merdivenlerle çıkılır. Bu katlarda manzaraya hâkim geniş sofalar bulunur. Bu sofaların kenarları binanın mimarî karakterine uygun şekilde ahşap parmaklıklarla çevrilmiştir. Üst kat odalarına sofadan ayrı ayrı kapılarla geçilir. Odaların her biri günlük hayat şartlarına uygun olarak plânlanmıştır. Her odada yerli şömineler, yüklükler, şerbetlik ve aynalıklar bulunduğu gibi müsait yerlerinde sedirler ve sohbet nişleri yerleştirilmiştir. Bu evlerin büyük odalarında safnâil diyebileceğimiz kısımlar da bulunmaktadır. Çankırı şehrinin eski evlerindeki bu plân özelliği 18. yüzyılda oldukça tadile uğramıştır. Bu evlerdeki ahır teşkilâtı geniş avluda ayrı bir binaya nakledilmiş olduğundan, alt katlar da ikamet katı olarak kullanılmak imkânı yaratılmıştır. Bunun üzerinedir ki 18. Yüzyıl binalarını plânında üst katlarla alt katlar arasında birbirlerine uyan tarafın bulunduğu göze çarpmaktadır. Ve yeni şartları uygun olarak da bir nevi kapalı sofa = kapalı köşk diyebileceğimiz sohbet köşeleri meydana gelmiştir. Ve halen Çankırı eski tipinin orijinal bir köşesidir. Eski evlerde 19. yüzyıl daha başka plân hususiyetleriyle karşımıza çıkmaktadır. Bu çağda artık kapalı sofalar doğmuş ve caddelere cephe alan binalar görülmeği başlamıştır. Evvelki geniş manzaradan faydalanan büyük sofalar yerine şimdi artık küçük köşkler kurulmuştur. Yerleşmede istikamet meselesi de terk edilmek zorunda olduğundan plândaki sadelik yerine karışık bölme ve taksimatlı evlerle cephelerde garip duran bir takım cumba ve önleri ahşap kaplamalarla maskeli sofalar vücuda getirilmiştir. Yalnız bu yeni tip evlerde günlük hayat şartı eskisinin aynı olduğundan odaların iç plân ve taksimatı oldukça muhafaza edilmiştir. Çünkü bugünün modern Çankırılısı da bu binalarda ve aynı şartlarla yaşamaktan memnundur. 19. uncu yüzyılın mesken örneklerinde alt katlar, kışlık ikamet yerleriyle bazı depolar ihtiva ederler. Bu katlarda plân intizamına o kadar dikkat edilmemiştir. Eski avlular yerine kapalı taşlık denilen geçitler kaim olmuştur. Üst katlarında şimdiki şekilde tanzim edilmiş bir plân görülür.


Yapı malzemesi ve yapı tekniği;
Çankırı şehrinin eski evleri iklim ve yapı malzemesi şartlarına tabi olarak mahallî birtakım hususiyetleri de üzerinde toplarlar. Genel olarak alt katların kuzeye bakan duvarları kalın bir şekilde taşla örülmüştür. Avlu ye sofalara bakan duvarlarla bölme duvarları ağaç çatkılı ve kerpiç dolgudur. Üst katlar ise bir nevi hafif malzeme olan ahşap çatkı ve kerpiç dolgu şeklindedir. Kat bölmelerini teşkil eden taban sathı ahşap kirişlidir. Döşemeler, bu ahşap kirişler üzerine konulmuş toprak satıhlara ahşapla temin edilmiştir. Çatı eski binalarda umumiyetle ahşap kirişler ve çatkılarla meydana getirilmiş ve kiremitle örtülmüştür. İç ve dış duvar yüzleri toprak ve alçı ile sıvalıdır. Alçı malzeme ile müzeyyen pencerelerle şömine ve şerbetliler de yapılmıştır. Sofaların ön korkuluklarıyla ön direkleri tamamen phşnntır odalarda yüklük ve dolaplar ahşapla temin edilmiştir. Çankırı eski evlerinin odalarındaki tavan kaplamaları da ahşaptır ve bağdadi diyebileceğimiz tarzdadır. Birçok eski evlerde sofa tavanlarında kaplama bulunmadığını gördük. Bunun bir tasarruf maksadıyla bırakıldığını zannetmekteyiz. Esasen en eski örnekler elimizde olmadığından bu hususu bütün eski evlere de teşmil edecek durumda değiliz. Oda ve sofa tavan kaplamaları çatı kirişlerine asılmış tâli kirişlerin yüzlerini kaplamak suretiyle yapılmıştır. 19 uncu yüzyılla yirminci yüzyıl başlarında yapılan bazı binalarda tavanların bağdadi tarzda alçı ile sıvalı bulunduğunu gördük. En eski tip Çankırı şehri evinde yağlı boya ile yapılmış nakışlar görülmektedir. Bu usulün sonradan rağbetten düştüğü anlaşılmaktadır. Nakış yapmak istendiğinden ve yaptırmak imkânı bulunamadığından dolayıdır ki tavan kaplamalarında asıl ağaca başvurulmuş ve bilhassa göbek ve pervaz gibi gösterişli kısımların imalinde ceviz ağacı malzemesi kullanılmıştır.

ÇANKIRI ŞEHRİ ESKİ EVLERİNDE BAZI YAPI DETAYLARI:
Çankırı şehrinin eski evlerini tanımak ve bunları diğer şehirlerdeki bu çağa ait binalarla kıyaslayabilmek için yapı detaylarım tetkik etmek mecburiyeti vardır. Biz de bunun için Çankırı da gördüklerimizi okurlarımıza tanıtmağa çalışacağız: Dülgerlik ve doğrama işleri; En eski evlerde sofa direklemeleri; muntazam işlenmiş ve kenarları kısmen yaslandırılarak birer sütun haline konulmuştur. Başlarında yastık başlık şeklinde profilleri oyulmuş başlıklar bulunur. Direklerin araları korkuluk mahiyetinde iyi işlenmiş ağaçtan çatkılar arasına delik zıvana usulüyle yerleştirilmiş dört köşe kesitli parmaklıklarla donatılmıştır. 18. ve 19. yüzyıllardaki binalarda direk başlıklarının şekillerinin değiştiğini ve bazı binalarda kemer şeklinde kaplandığını da görmekteyiz. Sofa korkuluk parmaklıklarının ise, çıkrıkçı işi çekme parmaklıkların yer aldığını müşahede ediyoruz. Cumba ve köşk çıkmalarında binanın mimarî gösterişine uygun şekilde zarif profilli konsol şekillerinin meydana getirildiğini görmekteyiz. Çankırı evlerinde cumba yapma usulüne daha çok 18. ve 19. yüzyıllarda ehemmiyet verilmiştir. Çünkü bu zamanda iskân alanı sıklaşmış ve az yerden çok faydalanmak düşüncesi hâkim olmuştur. Doğramalarda en eski örnekleri bugün için görüp tanımak mümkün olmamıştır. Sokak kapısı eski evlerde avlu kapısı mahiyetinde olduğundan alelâde kalın tahtalarla çakma kapı şeklindedir. Bu kapılarda inkişaf ancak 19. yüzyılda cümle kapısı haline gidilmesiyle meydana çıkar. Bu neviden kapılar da yine kalın tahtalarla yapılmış çakma kapı şeklinde ise de arkalarının kuşaklanmaları ve kabara başlı çivilerle süslenmesi ve üst kısımlarından taşlığa aydınlık verecek şekilde ve geometrik üslûpta kafeslenmesi hakikaten bir sokak kapısı şekli meydana çıkarmıştır. Evlerin oda kapılarında kasalar kaim kadronlardan yapılmıştır. Yüzlerindeki pervazlar ince silmelidir. Kapı kanatları ileri bir doğrama işçiliğiyle hazırlanmış ve delik zıvana ve geniş geçme tablalıdır. Bu kapılar ekseriyetle bir yüzlü olarak işlenmiştir. Odaların yerli dolapları, ahşap şerbetlikleri de yine kapılar tarzında yapılmıştır. Pencereler kalın kasalı olup, 19 uncu asırdan sonraki örneklerinde camlı çerçeveler bulunmaktadır.


Alçı işleri; Çankırı’daki eski evlerin alçı işlerinden 18. ve 19. yüzyıllardan daha yaslı olanlarını görüp tanımak mümkün olamadı. Biz bu yazılarımızda onların bir nevi devamı olan yeni numunelerinden bahsedeceğiz. Çankırı eski evlerinde şömine yapmak ve tezyin etmek işini alçıcılık sanatı temin etmektedir. Bu şömineler bazı ahvalde basit ocak şeklinde iseler de üst taraflarında şamdanlık ve şerbetlikler de bulunmaktadır. Odalarda ayrıca alçı ile yapılmış aynalıklarla çubuk gözleri de bulunur. Bunlar kaim duvarlara yerleştirilmiş ve kısmen bağdadi çatkı üzerine sıvanırık suretiyle de hazırlanmıştır. Şöminelerinin kenarlarıyla şamdanlık ve şerbetlik kenarlarında alçı ve döküm tekniğinde yapılmış ornemanlı pervazlar bulunur. Alçı işleriyle hazırlanmış köşeler Çankırı evlerinde iç dekor ile alâkalı muteber parçalardır. Alçıdan yapılan müzeyyen pencerelere dağınık olarak rastladık bunlarda Osmanlı emir üslupta hazırlanmış basit ve sade parçalardı. 17. asır örneklerini şimdilik görmedik.

Tavan kaplamaları: Çankırı şehri eski evlerinde detay olarak üzerinde durulacak konulardan biri de tavan kaplamacılığıdır. En eski tavanlara 17. inci yüzyıllardan kalmış Esat Karataş evinde rastladık. Bu tavanlar ahşap kirişler yüzüne ince çam tahtaları kaplanmak suretiyle yapılmıştır. Tahta faslı müşterekleri ile tavanın yüzü ince çıtalarla geometrik bir tarzda süslenmiştir. Tavanın kenarında üç sıra halinde pervazlar görülür. Ortasında da yine geometrik üslûpta hazırlanmış göbek bulunur. 18. ve 19. yüzyıllarda tavan kaplamasında klâsik üslûpta tezyin yerine ampir ve barok usul ve üslûplarına yakın işler yapılmıştır. Bu çağda ahşap işlerinde silmeciliğe ehemmiyet verilmiş ve çinili profillerle ve gönye kesme usulleriyle şekiller meydana getirilmiştir. Tavan köşe ve göbeklerinde şemse diyebileceğimiz hendesî şekiller tertip edilmiştir.

Boyacılık işleri; Çankırı eski evlerinde yağlı boya ve nakış 17. nci yüzyıl yapısında görülüyor. Zamanla bu usulün imkânsızlığı dolayısıyla tamamen terk edildiğini görüyoruz. Ahşap üzerine yağlı boya yapmağa da lüzum görülmemiştir. Zira bunların cam malzemeden başka ceviz malzeme ile yapılması mümkün olmuştur. Bu suretle boyasız ve gösterişi fazla işler temin edilmiştir. 20. asrın başlarında yapılan bağdadi sıvalı kısımların fresk tarzında tutkallı boyalarla bazı nakışların badana üstüne yapıldığı görülmüştür.

Tuğla döşeme işi: Çankırı eski evlerinde döşeme zeminlerinin toprak dolgu üzerine tuğla ile yapıldığını kaydetmiştik, kaplama işinde kullanılan tuğlaların bir kısmının dört köşe ve bazılarının da altı köşeli oldukları görülmektedir. Kırmızı tuğlaları döşenirken faslı müşterekler bir miktar açık tutulmakta ve bu aralıklar beyaz kireç harçla derz yapılmak suretiyle, zemin döşemelerinde bir tezyini satıh yaratılmaktadır. Çankırı şehrinin eski evlerini genel karakterleriyle gözden geçirdikten sonra şimdi içlerinde çalışma fırsatını bulduğumuz birkaç evin üzerinde duralım.

ESAT KARATAŞ EVİ: Bu eski ev, yapı karakteri ve mimarî stili bakımından 17. yüzyıl binasıdır. Alt katta bir büyük ahır ile bir terasa arkasından iki oda bulunmaktadır. Bu odaların eski şekilleri bugün tamamen değiştirilmiştir. Üst kata eskiden bir asma merdivenle çıkılırken şimdi alelâde ve şekilsiz kurulmuş bir merdivenle çıkılmaktadır. Üst katın eski şeklini az çok muhafaza eden bir odası vardır. Bu odanın klâsik usulde hazırlanmış ve nakşedilmiş bir tavanı bulunmakta idi. Odanın giriş kısmı üzerinde ayrıca saf mâil kısmı bulunmakta ve bunun üzerinde yine nakışlı bir tavan görülmektedir. Büyük odanın iç kısmı zamanla tamamen değiştirilmiş olup bir takım geniş pencereler açılmıştır. Binanın avluya bakan geniş sofasının diğer kısımları gerisinde daha bir oda ile bir kahve ocağı aralığının bulunması lâzım iken son yapılan tadilât sırasında bunlar tamamen kaldırılmıştır. Bugün Esat Karataş evinde bir nakışlı tavan ile eski Çankırı evlerinin 17. yüzyıl plânını gösteren bir çatkı görülmektedir. Nakışlı tavan Ankara’da görüp tespit ettiğimiz aynı çağ örneklerine benzemektedir (2). Burada da çiçekli tezyinata ehemmiyet verilmiştir. Renklerde bir canlılık müşahede olunur. Ekser renkler altın sarısı açık ve koyu renkte maviler ve bu miktarda ateş kırmızılarıdır. Koyu yeşil renkler de boldur. Esat Karataş evinin alt katı kaim ve kârgir duvarlıdır. Üst kat Hımış babı halinde, hazır ahşap ve kiremit örtülüdür.


AHMET PEKMEZ EVİ: Bu bina bütün klâsik tip Çankırı şehri eski ev plân hususiyetini 19. uncu yüzyıla nakleden bir misal olmaktadır. Alt katta üç odasıyla tarasaları bulunmaktadır. Üst kata bir asma ahşap merdivenle çıkılır burada da bütün bina boyunca uzanan geniş bir sofa ile üç oda bulunmaktadır. Odalarının her biri ayrı ayrı kapılarla sofaya bağlıdır. Altı odalı muazzam bir konak olan bu ev senenin her mevsiminde kullanılacak durumdadır. Her odada müstakil bir hayat sürmek mümkündür Bu odaların yerli dolapları, şömineleri ve şerbetlikleri vardır. Ahmet Pekmez evinin alt katının arka ve yan duvarları tamamen kalın ve kârgirdir. İç kısım duvarlarıyla üst kat duvarları kâmilan hımış yapıdır. Sofa ve tarasaların ön kısım direkleri ve parmaklıkları ahşaptır. Hatı da ahşap olup kiremit örtülüdür. Odaların tavanları her biri ötekine benzememek üzere geometrik üslupta kaplamalıdır. Yerli dolap ve yüklükler de fevkalâde zarif bir şekilde ve doğrama işi olarak yapılmıştır. Şöminelerle aynalıklar alçı işidir. Ve tezyin ve zarafet hususunda her odanın eşyası birbiriyle rekabet halindedir. Doğramalar zarif ve metin bir işçiliktedir. Genel olarak tezyin karakteri klâsik üslûp ile ampir usulünün birbirine karışmasından ibarettir. Bu evde döşemeler tamamen tuğla kaplamalıdır. Avluya bakan geniş cephede kemerle revaklanmış üst sofa şahane bir manzara teşkil etmektedir. Bu geniş sofanın parmaklıklı korkulukları ve muntazam aralıklı direklemesi bu binanın daha eski örneklerden kopya edildiği manasını taşımaktadır.

YAPANLAR EVİ: Bu bina Çankırı eski evleri tipinde üçüncü örneği temsil etmektedir. Bu bina 20 nci yüzyılın başlarına aittir. Alt katta geniş bir taşlık ve etrafında birçok sayıda bölmeler halinde depolar ve odalar bulunur. Bilhassa cadde tarafına rastlayan iki oda ikamet edilir şekildedir. Üst kata taşlığa yerleştirilmiş bir ahşap merdivenle çıkılır. Burada üzeri buğday ile yapılmış ve bir nevi kopya tavanlı sofa görülür. Bu sofadan dört büyük odaya ve iki küçük bölmeye ve bir de köşk denilen kısma geçilir. Köşk şehrin geniş manzarasına hâkim ve sahip durumdadır. Odalardaki plân tanzimi eski Çankırı klâsik tipinden alınmış esaslar vardır. Her odada şömine ve şerbetlikler bulunur. Yerli dolapların da kıymetten düşmediği anlaşılmaktadır. Odalar bu defa sokaktan gelen ışıkla aydınlanırlar. Süsleme bakımından üslûp tamamen değişmiş gibidir. Ampir usulünün en son şekli olan karaktersiz süsler görülür. Yapanlar evinin alt katı kısmen kalın ve kârgir duvarlıdır. Üst kat yapısı ağaç çatkı ve hımış tarzında kerpiç ile örgülüdür. Üst kat oda tavanları ahşap kaplamalıdır. Yalnız sofanın kopyası buğday üzerine alçı sıvalıdır. Doğramalar, Çankırı da şimdiye kadar gördüğümüz doğramacılığın ampir üslûbundaki örnekleridir. Şömineler alçıdandır şerbetlikler ahşaptır. Hazır ahşap olup kiremit örtülüdür. Sayın okuyucularım bilmelidirler ki; Çankırı’nın biz bazı eski ev örnekleri üzerinde çalıştık ve bu çalışmalarımızı toplayabildiklerimizle aksettirmeğe savaştık. Çankırı şehrinde eskiden kalmış ve Türk sanat ve mimarî değer bakımından daha birçok kıymetler vardır. Ve bunlar da meraklısını beklemektedir. Bilhassa bugüne kadar eski hususiyetleri muhafaza eden ve Türk yapıcılık sanatı bakımından şayanı dikkat varlıklar olan, hanlar, dükkânlar, çeşitli imalâthaneler bu şehirde bulunmaktadır. Hatta meraklılarına yeni buluşlar kazandıracak olan özel binaların da bulunduğunu hatırlatırım.

Kaynak: ARKİTEKT Cilt: 1953 Sayı: 1953-07-08 (261-262) Çankırı’nın Eski Evleri – Arkeolog Mahmut Akok, Sayfa: 142-153
YORUM EKLE
YORUMLAR
Faik
Faik - 7 yıl Önce

Çankırının şimdiki hali içler acısı o güzelim evleri yok ettiler bir tek imaret kaldı.

Zekiye Abalı, Mimar
Zekiye Abalı, Mimar - 2 yıl Önce

Yazar Mahmut Akok(Nur içinde uyusun) önemli birisidir. O tarihte pek çok önemli yapının ölçülü çizimlerini (röleve) yaparak bize ulaşmasını sağlamıştır. 1950 lerde içinde ilk sahipleri yaşayan Hacışeyhoğullarının evine uğramamış olmadı büyük talihsizlik. Zira bu ev tam kalenin dibinde ve aynı ailenin vakfı olan mescidin karşısında bulunur ki, kanımca en eski evlerden olsa gerekir. Ben gördüğümde, muhteşem tavan süslemeleri ve kalemişi boyalı dolap kapakları vardı. Yapı hala ayakta fakat yeni sahiplerinin planda değişiklikler yaptığını duydum. Çankırı tarihi evlerine ilgi duyanlar için yazıyorum.

banner304